Μπορεί στις αρχές της χιλιετίας και συγκεκριμένα το 2001 να μάθαμε στην Ελλάδα τι σημαίνει «προστατευόμενος μάρτυρας», όμως στις ΗΠΑ από την δεκαετία του ’80 ο «whistleblower» (που σημαίνει «ο άνθρωπος του φυσάει την σφυρίχτρα») ήταν ένα ιδιαίτερα χρήσιμο νομικό «εργαλείο» ειδικά για υποθέσεις οικονομικών εγκλημάτων και διαφθοράς.
Βέβαια η ιστορία του προστατευόμενου μάρτυρα μπορεί να έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα μια και ένας κορυφαίος νομικός με σπουδαίο συγγραφικό έργο έχει πει χαριτολογώντας ότι «ο πρώτος whistleblower που έχει καταγραφεί από τον Ησίοδο είναι ο Προμηθέας».
Η απόφαση να «μιλήσουν»
Εδώ και αρκετές δεκαετίες πολλές υποθέσεις παρανομιών με τεράστια απήχηση στην παγκόσμια κοινότητα αποκαλύφθηκαν εξαιτίας της απόφασης μερικών ανθρώπων να «μιλήσουν» , να καταγγείλουν όσα έπεσαν στην αντίληψη τους και να υποστούν τις συνέπειες της απόφασης τους.
Οι άνθρωποι αυτοί , οι περίφημοι «whistleblowers» που άλλοτε αντιμετωπίζονται ως ήρωες άλλοτε ως καιροσκόποι, μόλις τα τελευταία χρόνια βρίσκουν «μία θέση» στα δικαιϊκά συστήματα πολλών χωρών ως θεσμικά αναγνωρισμένες οντότητες που εξυπηρετούν την απονομή δικαιοσύνης.
Ο «Σέρπικο» και η… αποκατάσταση
Χρειάστηκε να συμβάλει στην «αποκατάσταση» και κατοχύρωση τους ο κινηματογράφος που κατέγραψε ιστορίες συγκεκριμένων ανθρώπων, όπως η ταινία «Σέρπικο» και άλλες, αλλά και η διεθνής πλέον ευαισθητοποίηση λόγω μεγάλης δημοσιότητας που έλαβαν υποθέσεις διαφθοράς και καταστρατήγησης κανόνων και αξιών.
Η παροχή προστασίας ή κινήτρων, συνήθως χρηματικών, σε καταγγέλλοντες υπέρ του δημόσιου συμφέροντος, δεν είναι κάτι καινούργιο για τις κοινωνίες. Υπήρχε πάντα, όπως πάντα υπήρχαν και τα «αντίποινα» σε όσους έθιγαν επιμέρους συμφέροντα. Αυτό που χαρακτηρίζει τις δομές, κυρίως μετά την δεκαετία του 1980 στις ΗΠΑ, είναι η αναγνώριση της ανάγκης μίας πιο συστηματοποιημένης και οργανωμένης δυνατότητας σε εκείνους που «φυσούν την σφυρίχτρα».
Η δίκη της 17Ν και η πρώτη γκάφα
Ο θεσμός του μάρτυρα υπό προστασία στην Ελλάδα, έκανε την «εμφάνισή του», το 2001 με αφορμή την εξάρθρωση της 17 Νοέμβρη. Βέβαια εκείνη την εποχή η άγνοια της διαχείρισής τους, ήταν μεγάλη, τα λάθη αρκετά όπως και οι «άτυχες» στιγμές με πρώτη, στην έναρξη της δίκης της τρομοκρατικής οργάνωσης οπότε εμφανίστηκαν στην αίθουσα οι προστατευόμενοι μάρτυρες και δήλωσαν «παρών» κατά την εκφώνηση των κωδικών τους.
Τα χρόνια πέρασαν τα λάθη διορθώθηκαν και ο θεσμός έτυχε ιδιαίτερα καλής εφαρμογής με πιο πρόσφατη περίπτωση, την απόφαση του Αρείου Πάγου που επικύρωσε την ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου Εφετών το οποίο αρνήθηκε την έκδοση στην Μάλτα της Μαρίας Εφίμοβα. Η πρώην τραπεζική υπάλληλος ήταν η βασική πληροφοριοδότης της Μαλτέζας δημοσιογράφου Ντάφνι Καρουάνα Γκαλίσια, η οποία διερευνούσε υπόθεση διαφθοράς κρατικών αξιωματούχων και η οποία σκοτώθηκε τον Οκτώβριο του 2017 μετά από έκρηξη βόμβας στο αυτοκίνητο της.
Ο νόμος 4254 του 2014
Στη χώρα μας οι μάρτυρες υπό προστασία είναι περίπου 50, (σύμφωνα με στοιχεία της Υποδιεύθυνσης Επιχειρήσεων και Προστασίας Μαρτύρων της Διεύθυνσης Ασφάλειας Αττικής) για υποθέσεις που αφορούν αδικήματα εγκληματικών οργανώσεων και τρομοκρατίας, αλλά και οικονομικά όπως της υπόθεσης NOVARTIS.
Η υπόθεση της φαρμακοβιομηχανίας που ελέγχεται από τους Εισαγγελείς Διαφθοράς έφερε στο προσκήνιο τον όρο «μάρτυρας Δημοσίου Συμφέροντος», ωστόσο δεν είναι αυτή η υπόθεση που έχει την πρωτιά στην εισαγωγή του θεσμού, που εφαρμόστηκε με το νόμο 4254 του 2014, στην δικαστική πρακτική.
Το ΑΠΕ μίλησε με τον δικηγόρο Παρ’ Αρείω Πάγω Παναγιώτη Βρυώνη, γνώστη ευρωπαϊκών και αμερικανικών νομικών ζητημάτων, για το θέμα των μαρτύρων Δημοσίου Συμφέροντος ο οποίος αναφέρει:
«Πριν την Novartis, ο νόμος του 2014, εφαρμόστηκε σε υπόθεση υπαλλήλου μεγάλης Δημόσιας Επιχείρησης ο οποίος έλαβε την ιδιότητα του Μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος το 2015 για καταγγελίες στις οποίες είχε προβεί από το 2012. Στην απόφασή του (αριθμός 7/2015), ο αντιεισαγγελέας εφετών έκρινε ότι οι πληροφορίες που παρείχε ο εργαζόμενος συνέβαλαν ουσιωδώς στην αποκάλυψη και δίωξη εγκλημάτων διαφθοράς, ότι δεν απέβλεπε σε ίδιον όφελος μέσω της καταγγελίας κλπ και χαρακτήρισε τον καταγγέλλοντα ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος. Ωστόσο ο εισαγγελέας επισημαίνει στην απόφαση την ανεπάρκεια της παρεχόμενης (κατά το άρθρο 45Β) προστασίας απέναντι σε αντίποινα που υπέστη ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος, όπως η αποστέρηση μισθών και οι μόνιμες υπηρεσιακές διώξεις του».
Μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος
Ο κ. Βρυώνης διευκρίνισε πως «ο νόμος ορίζει ως μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος εκείνον που «συμβάλει ουσιωδώς» στην αποκάλυψη πράξεων Διαφθοράς όπως δωροδοκίες πολιτικών προσώπων, κρατικών αξιωματούχων, δικαστικών, δημοσίων υπαλλήλων».
Ο δικηγόρος τόνισε επίσης «ότι οι προϋποθέσεις που ορίζει ο νόμος για να χαρακτηριστεί κάποιος μάρτυρας Δημοσίου Συμφέροντος είναι η προηγούμενη έγκριση του Αντιεισαγγελέα του Αρείου Πάγου που εποπτεύει και συντονίζει το έργο των Εισαγγελέων Εγκλημάτων Διαφθοράς, πράξη του κατά τόπον αρμοδίου Εισαγγελέα Πλημμελειοδικών ή του Εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Διαφθοράς με την οποία αποδίδεται σε πρόσωπο ο χαρακτηρισμός ως «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος», η έλλειψη εμπλοκής του υπό χαρακτηρισμό προσώπου, καθ’ οιονδήποτε τρόπο στις εν λόγω πράξεις (και τις συναφείς), η ανυπαρξία ιδίου οφέλους του υπό χαρακτηρισμού προσώπου και η θετική πρόγνωση ουσιώδους συμβολής με τις πληροφορίες που παρέχει στις διωκτικές αρχές, για την αποκάλυψη και δίωξή τους».
Σε ερώτηση αν μπορεί να ασκηθεί δίωξη σε κάποιον που έλαβε την ιδιότητα του μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος ο κ. Βρυώνης απάντησε:
«Σύμφωνα με την γραμματική διατύπωση της διάταξης του άρθρου 45Β ΚΠΔ, η πράξη του Εισαγγελέα για τον χαρακτηρισμό ενός προσώπου ως προστατευόμενου μάρτυρα, ανακαλείται σε οποιοδήποτε στάδιο της ποινικής δίκης, αν ο Εισαγγελέας κρίνει ότι δεν συντρέχουν οι λόγοι που τον οδήγησαν στην έκδοσή της. Συμπεραίνουμε επομένως ότι οποτεδήποτε μπορεί ένας προστατευόμενος μάρτυρας να αποχαρακτηριστεί και να βρεθεί στην θέση του κατηγορουμένου, εφόσον συντρέχουν οι εν λόγω προϋποθέσεις».
Σύμφωνα με τον κ. Βρυώνη αλλά και δεκάδες νομικούς, «το καθεστώς για τους «whistleblowers» στην χώρα μας απαιτείται να ενισχυθεί και να τελειοποιηθεί καθώς εμφανίζει αρκετά κενά, σε σχέση με τις προβλέψεις άλλων χωρών για αυτές τις περιπτώσεις ,ώστε να παρέχεται ικανοποιητική προστασία στους μάρτυρες και διασφαλίσεις για την εύκολη πρόσβαση τους σε αρμόδιες αρχές, σε ισορροπία με θεμελιώδη δικαιώματα των καταγγελλομένων ή κατηγορουμένων. Η προστασία των μαρτύρων Δημοσίου Συμφέροντος είναι ζήτημα του Δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων το οποίο αναφέρεται ρητά στην παροχή της δυνατότητας αποκάλυψης σε προστατευμένο περιβάλλον και στην αποτροπή αντιποίνων σε βάρος των προσώπων που προβαίνουν σε αποκάλυψη».
Πηγή: dikastiko.gr / ΑΠΕ
Πληροφορίες από τον δικηγόρο
παρ’ Αρείω Πάγω Παναγιώτη Βρυώνη
