Από την πρώτη στιγμή μετά την εθνική τραγωδία στο Μάτι γράψαμε ότι δεν πρέπει να βγάζουμε εύκολα συμπεράσματα όσον αφορά τις ευθύνες Δημάρχων, Περιφερειαρχών και λοιπών φορέων, αφού, σύμφωνα με την κοινή λογική καταρχήν, τις φωτιές τις σβήνει η Πυροσβεστική.
Δήμαρχος μπορεί να είναι ένα οποιοδήποτε άτομο, εφόσον τον έχουν εκλέξει οι πολίτες, και δεν περιμένει φυσικά κανείς από τους δημάρχους να παρακολουθήσουν ταχύρυθμα σεμινάρια εκμάθησης κατάσβεσης πυρκαγιών. Δεν μπορεί ο αιρετός να έχει επιχειρησιακές αρμοδιότητες, δεν ξέρει, ούτε ψηφίζεται για αυτό. Ο Δήμαρχος, ο Περιφερειάρχης, ο Υπουργός έχουν την ευθύνη της επιλογής κατάλληλου επιχειρησιακού προσώπου και πρέπει γι’ αυτό να κρίνονται πολιτικά, με την ψήφο, αν δηλαδή φρόντισαν ή όχι να επιλέξουν τον κατάλληλο.
Στην επιχείρηση κατάσβεσης πυρκαγιάς, συντονιστής, απόλυτος διευθυντής, έχων το γενικό πρόσταγμα είναι ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής, ο οποίος ορίζεται από τον Κανονισμό της Πυροσβεστικής. Αυτό αναφέρεται ρητά σε όλους τους νόμους και τις εγκυκλίους. Όλοι οι υπόλοιποι εμπλεκόμενοι φορείς (Αστυνομία, Λιμενικό, Πολιτική Προστασία, Δήμοι, Περιφέρειες, ΕΚΑΒ, στρατός, ΔΕΗ κ.λπ.) είτε παίρνουν εντολή από την Πυροσβεστική ως προς τις ενέργειες στις οποίες πρέπει να προβούν και στη συνέχεια εφαρμόζουν το δικό τους επιχειρησιακό σχέδιο, είτε εφαρμόζουν το δικό τους σχέδιο (όπως, για παράδειγμα, η Αστυνομία), ακόμα και χωρίς ενημέρωση, αμέσως μόλις αντιληφθούν πυρκαγιά. Το θεσμικό πλαίσιο αναφέρει κατηγορηματικά ότι οι υπόλοιποι φορείς συνδράμουν το έργο της Πυροσβεστικής κατά το μέρος που τους αναλογεί.
Αρχικός φορέας αναγγελίας της πυρκαγιάς είναι η Πυροσβεστική. Ειδοποιεί όλους τους υπόλοιπους φορείς ώστε να βρίσκονται σε ετοιμότητα και, ανάλογα με την εξέλιξη του φαινομένου, ζητά τη συνδρομή καθενός. Από την Περιφέρεια ζητά υδροφόρες και μηχανήματα, από την Αστυνομία τη λήψη μέτρων ρύθμισης της κυκλοφορίας, από τη ΔΕΗ τη διακοπή του ρεύματος, από το ΕΚΑΒ ασθενοφόρα κ.λπ. Ένας φορέας είναι υπόλογος αν δεν συνδράμει την Πυροσβεστική, στο μέτρο που του αναλογεί, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, δηλαδή αν του ζητηθεί συγκεκριμένη βοήθεια και δεν την παράσχει.
Το μόνο, αλλά ουσιαστικό ζήτημα που έχει προκύψει και αφορά την Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι το ζήτημα της εκκένωσης. Το θεσμικό πλαίσιο δεν αναφέρει τη λέξη «εκκένωση» ως δράση. Ορίζει δύο διακριτές μεταξύ τους δράσεις: την οργανωμένη προληπτική απομάκρυνση και τη διαφυγή – διάσωση – απεγκλωβισμό. Επειδή την πρώτη δράση μπορεί κάποιος να την αποκαλέσει «οργανωμένη εκκένωση» και τη δεύτερη «άτακτη εκκένωση», το θεσμικό πλαίσιο χρησιμοποιεί τη σωστή ονοματολογία προκειμένου να μην προκαλούνται παρεξηγήσεις.
Τι είναι η οργανωμένη προληπτική απομάκρυνση; Είναι ένα προληπτικό μέτρο το οποίο λαμβάνεται όταν η φωτιά είναι σχετικά μακριά και υπάρχει χρόνος ώστε, με τάξη, χωρίς να προκληθεί πανικός, να έχεις τη δυνατότητα να απομακρύνεις τον κόσμο και να τον οδηγήσεις από ασφαλή διαδρομή, σε ασφαλές σημείο. Ανάλογα με την έκταση και το πλήθος που θα απομακρυνθεί, απαιτείται κάποιος χρόνος. Ειδικά για το Μάτι, οι περισσότεροι συμφωνούν ότι απαιτούνταν περίπου μία ώρα προτού πλησιάσει την περιοχή η φωτιά. Αν, μάλιστα, εφαρμοστεί το πρωτόκολλο, μόνο ο χρόνος προετοιμασίας που απαιτείται είναι μεγαλύτερος από δεκαπέντε λεπτά, αφού απαιτείται να συνταχθεί ανακοίνωση, η οποία να αναγνωστεί στους κατοίκους με στόχο να πειστούν (αφού η δράση αυτή δεν είναι υποχρεωτική για τους πολίτες).
Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της δράσης είναι η μη πρόκληση πανικού, γιατί –όπως αναφέρει το θεσμικό πλαίσιο– μπορεί να έχει αντίθετα αποτελέσματα. Σύμφωνα με τους σεισμολόγους, η ειδοποίηση για σεισμό στο επόμενο μισάωρο από την πρόβλεψή του θα έχει ως συνέπεια περισσότερα θύματα κατά τη διαδικασία εκκένωσης παρά από τον ίδιο το σεισμό. Επίσης, υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρουν ότι το σπίτι δεν έπαθε τίποτα, ωστόσο ο άνθρωπος κάηκε τελικά στο δρόμο.
Η οργανωμένη προληπτική απομάκρυνση, λοιπόν, δεν είναι μια απλή απόφαση την οποία μπορεί να λάβει ένας μη ειδικός, αλλά –πολύ σωστά– απαιτείται η εισήγηση του ειδικού της Πυροσβεστικής και μάλιστα αναφέρεται ότι «ο μόνος αρμόδιος να εισηγηθεί είναι ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής, ο οποίος εγκαίρως και επακριβώς…».
Η δράση της οργανωμένης προληπτικής απομάκρυνσης έχει τρία στάδια. Το πρώτο στάδιο είναι η Εισήγηση. Όταν έχουμε μια εστία φωτιάς στην περιοχή Νταού Πεντέλης, οι πιθανές πορείες της φωτιάς είναι αρκετές. Κανείς άλλος, εκτός από το Κέντρο Επιχειρήσεων της Πυροσβεστικής, δεν μπορεί να προβλέψει την πορεία της. Η Πυροσβεστική έχει τη γνώση, την εμπειρία, τα μέσα, τους μετεωρολόγους, τους χάρτες, τα επίγεια και εναέρια μέσα, τους ανθρώπους στα πυροφυλάκια, όλα όσα απαιτούνται ώστε να εκτιμήσει την πορεία και τη γενικότερη εξέλιξη του φαινομένου. Γι’ αυτό σωστά το θεσμικό πλαίσιο ορίζει ότι ο μόνος αρμόδιος να εισηγηθεί το μέτρο της οργανωμένης προληπτικής απομάκρυνσης είναι ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής. Αυτός εγκαίρως και επακριβώς, όσον αφορά την περιοχή όπου θα εφαρμοστεί το μέτρο, εισηγείται στον Δήμαρχο (αν πρόκειται για έναν δήμο) ή στον Αντιπεριφερειάρχη (αν πρόκειται για δύο ή περισσότερους δήμους). Καθοριστικό στοιχείο, λοιπόν, είναι να υπάρξει εισήγηση από την Πυροσβεστική.
Το δεύτερο στάδιο είναι η λήψη απόφασης. Η απόφαση είναι μια διοικητική πράξη, που μπορεί να ληφθεί οπουδήποτε. Ειδικά σε ένα μέτωπο πέντε χιλιομέτρων, αυτός που θα λάβει και θα υπογράψει την απόφαση μπορεί να βρίσκεται οπουδήποτε.
Το τρίτο στάδιο είναι η υλοποίηση της οργανωμένης προληπτικής απομάκρυνσης. Κάθε δήμος έχει το σχέδιό του και αυτό εφαρμόζεται ανεξάρτητα με το ποιος έχει λάβει την απόφαση. Κάθε φορέας επίσης έχει το δικό του σχέδιο. Η τοπική Αστυνομία έχει σχέδιο και παίζει ουσιαστικό ρόλο όσον αφορά στην ειδοποίηση των κατοίκων. Ακόμα και σ’ αυτή τη δράση η Πυροσβεστική παίζει σπουδαίο ρόλο, αφού εξ ορισμού είναι ο επιχειρησιακός βραχίονας της Πολιτικής Προστασίας. Στην οργανωμένη προληπτική απομάκρυνση η Πυροσβεστική, εκτός από την εισήγηση, καθορίζει την ασφαλή διαδρομή και την ασφαλή τοποθεσία συγκέντρωσης των πολιτών, αφού είναι η μόνη αρμόδια να εκτιμήσει την εξέλιξη της πυρκαγιάς. Η αρχική κατεύθυνση της πυρκαγιάς ήταν από Νταού Πεντέλης προς Καλλιτεχνούπολη και Λύρειο. Αν πάρουμε τη νοητή ευθεία, αυτή οδηγεί στη Λεωφόρο Μαραθώνος πριν από τη διασταύρωση της Ραφήνας. Αν ο Δήμαρχος Ραφήνας αυτενεργούσε, έπρεπε να απομακρύνει τους κατοίκους της Ραφήνας προς το Μάτι, δηλαδή στις 17:45 έπρεπε με τηλεβόες να προτρέπει τους κατοίκους να κινηθούν προς το Μάτι. Η δε Περιφερειάρχης, σύμφωνα με το έγγραφο που έλαβε στις 18:07, έπρεπε να υπογράψει ώστε να απομακρυνθούν οι κάτοικοι της Διώνης και στη συνέχεια της Παλλήνης, αφού η νοητή ευθεία Καλλιτεχνούπολη – Διώνη οδηγεί στην Παλλήνη.
Αν δεν υπάρχει χρόνος ώστε να εφαρμοστεί η δράση της οργανωμένης προληπτικής απομάκρυνσης και πλέον η φωτιά βρίσκεται πολύ κοντά ή αρχίζει ήδη να καίει την περιοχή, τότε εφαρμόζεται η δεύτερη δράση, που είναι η διαφυγή και συγχρόνως διάσωση και απεγκλωβισμός. Η δράση αυτή δεν απαιτεί απόφαση κάποιου άλλου, δηλαδή διοικητική πράξη, αλλά αποφασίζει και εφαρμόζει αποκλειστικά ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής – και μάλιστα οι πολίτες είναι υποχρεωτικό να υπακούσουν. Αυτό είναι αυτονόητο, αφού απαιτούνται πυροσβεστικά μέσα, ειδικές στολές, εμπειρία και γνώση, ώστε να εισέλθεις σε φλεγόμενη περιοχή. Στην περίπτωση αυτή, όλοι εκτελούν τις εντολές του Αξιωματικού και μάλιστα κατά προτεραιότητα.
Σύμφωνα με τα γεγονότα και το χρονολόγιο της πυρκαγιάς, κομβική ώρα για να εισηγηθεί η Πυροσβεστική οργανωμένη προληπτική απομάκρυνση ήταν στις 17:30. Αυτό επιβεβαιώνεται από τον κ. Συνολάκη, από το πόρισμα του πραγματογνώμονα που ορίστηκε από την Εισαγγελία και από την έκθεση του πραγματογνώμονα του μηνυτή, ενώ ουδείς το αμφισβητεί. Δηλαδή, περί τις 17:30, ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής έπρεπε να συνεννοηθεί με το Κέντρο Επιχειρήσεων και να στείλουν σε όλους εισήγηση απομάκρυνσης. Ο κ. Συνολάκης αναφέρει ότι για να γίνει μια οργανωμένη απομάκρυνση πεζή απαιτούνται 57 έως 83 λεπτά, ενώ με αυτοκίνητο δυόμιση ώρες. Εντολή, δηλαδή εισήγηση για οργανωμένη προληπτική απομάκρυνση, δεν δόθηκε ποτέ. Κανένας στη δικογραφία δεν αναφέρει τέτοια εισήγηση, και μάλιστα το δηλώνουν κατηγορηματικά οι Δήμαρχοι και η Περιφερειάρχης. Αν είχε δοθεί εισήγηση, προφανώς θα ήταν καταγεγραμμένα όλα τα στοιχεία της, όπως η ώρα, σε ποιον δόθηκε και ποια περιοχή αφορούσε.
Μετά τις 18:07, σύμφωνα με το βίντεο που προβλήθηκε στον τηλεοπτικό σταθμό ΣΚΑΪ, η φωτιά είχε ήδη περάσει τη Λεωφόρο Μαραθώνος και στις 18:35 είχε φθάσει στην παραλία. Από τις 17:30 και μετά, η δράση που μπορούσε να γίνει ήταν διαφυγή και σχεδόν αμέσως διάσωση – απεγκλωβισμός, την οποία, σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο, αποφασίζει και υλοποιεί ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής.
Όπως περιγράφεται στη δικογραφία, περίπου στις 18:25, όταν πλέον η φωτιά είχε φθάσει στην παραλία, ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής είπε στο Δήμαρχο Ραφήνας «διώξε τον κόσμο από δω», χωρίς όμως να αναφέρει τη λέξη Μάτι. Προφανώς εκείνη την ώρα γινόταν επιχείρηση διαφυγής – διάσωσης, την ευθύνη υλοποίησης της οποίας έχει η Πυροσβεστική, με τη συνδρομή των άλλων φορέων, ο καθένας με ό,τι του αναλογεί, σύμφωνα με τις αρμοδιότητές του και πάντα ανάλογα με το τι θα ζητήσει ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής. Επομένως, ο Αξιωματικός της Πυροσβεστικής εκείνη την ώρα ουσιαστικά εννοούσε «βοήθα με να διασώσουμε τον κόσμο». Εκείνη την ώρα όμως, δεν ήταν πρακτικά δυνατό να γίνει ούτε καν διαφυγή. Γενικά, στη φλεγόμενη περιοχή δεν μπορούν να δράσουν παρά μόνο πυροσβέστες, κατάλληλα εκπαιδευμένοι, αφού υπάρχει άμεσος κίνδυνος και για τους διασώστες. Και αποτελεί ένα ερώτημα το πόσα πυροσβεστικά και τι ώρα εισήλθαν στη φλεγόμενη περιοχή, και όχι πλευρικά.
Το μεγάλο ερώτημα είναι γιατί η Πυροσβεστική, ενώ την ίδια μέρα στην Κινέττα είχε άριστη επιχειρησιακή δράση, εισηγήθηκε εγκαίρως και επακριβώς την οργανωμένη προληπτική απομάκρυνση (όπως αναφέρουν, δύο ώρες προτού φτάσει η φωτιά στα σπίτια), δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στο ρόλο της στην Ανατολική Αττική;
Βασικό αίτιο αποτελεί η σφοδρότητα του φαινομένου, που μέσα σε 100 λεπτά ξεκίνησε και ολοκλήρωσε το καταστροφικό της έργο. Επίσης σημαντικό ήταν ότι υπήρχε και το μέτωπο της Δυτικής Αττικής, με κίνδυνο τεράστιας καταστροφής, αφού στην περιοχή υπάρχουν διυλιστήρια, οπότε αρκετές δυνάμεις είχαν αποσταλεί εκεί. Επίσης πολύ μεγάλο μερίδιο έχει και η άναρχη δόμηση της περιοχής. Στο Νέο Βουτζά τα θύματα ήταν ελάχιστα συγκριτικά με το Μάτι, γιατί στο Νέο Βουτζά υπάρχουν οικοδομικά τετράγωνα, χωρίς αδιέξοδα και κλειστές παραλίες που λειτούργησαν σαν παγίδες.
Όπως αναφέρει και ο πραγματογνώμονας, η Πυροσβεστική αιφνιδιάστηκε από την ταχύτητα του φαινομένου. Τη μοιραία στιγμή δεν πέταξε το ελικόπτερο, δεν εκτιμήθηκε σωστά το φαινόμενο, δεν περίμεναν ότι θα έχουμε σπάνιο δυτικό άνεμο και, στο κέντρο της Πυροσβεστικής, παρότι παρευρισκόταν το σύνολο της φυσικής και πολιτικής ηγεσίας, δεν μπόρεσαν να εκτιμήσουν την εξέλιξη της πυρκαγιάς.
Βέβαια προκύπτει το ερώτημα: Έχουν εκπαιδευτεί τα στελέχη της Πυροσβεστικής να λειτουργούν σε τόσο ιδιαίτερες συνθήκες; Επιτρέπεται να αιφνιδιάζονται; Έχουν ασκηθεί σε φωτιές-εξπρές; Το πόσο επιχειρησιακά αποτελεσματικά στελέχη υπάρχουν, αποτελεί ένα μεγάλο διαχρονικό ζήτημα, καθώς οι αξιολογήσεις είθισται να γίνονται με πολιτικά κριτήρια.
Τις ευθύνες της Πυροσβεστικής δεν τις αποδίδουμε εμείς, αλλά προκύπτουν από το θεσμικό πλαίσιο και την κοινή λογική. Ποιος είναι αρμόδιος να καθορίσει το προς τα πού θα εκτρέψει η Αστυνομία την κυκλοφορία; Είναι απλό. Το Κέντρο Επιχειρήσεων της Πυροσβεστικής είναι άμεσα συνδεδεμένο με όλους τους φορείς, μέσω φαξ, τηλεφώνων κ.ά. Είναι ζήτημα δευτερολέπτων να σταλεί μια γραπτή εντολή στην Αστυνομία, το Λιμενικό, τους Δήμους, την Περιφέρεια κ.λπ. Από τη δικογραφία δεν προκύπτει ότι εστάλησαν εντολές. Αντιθέτως, στις 18:07, όταν η φωτιά είχε περάσει τη Λεωφόρο Μαραθώνος, έστειλαν έγγραφο που ανέφερε ότι η φωτιά έχει κατεύθυνση από Καλλιτεχνούπολη προς Διώνη, που είναι αντίθετη της πορείας που τελικά είχε η φωτιά.
Για να μην υπάρξουν παρεξηγήσεις: Πιστεύουμε ότι οι πυροσβέστες όχι μόνο κάνουν καλά τη δουλειά τους, αλλά τους τιμούμε αφού πολλές φορές με αυταπάρνηση και κίνδυνο της ζωής τους παλεύουν με τις φλόγες. Τι ακριβώς συνέβη όμως στο Κέντρο Επιχειρήσεων εκείνη τη μέρα; Είναι δυνατόν να μην αναφέρουν στον Πρωθυπουργό, ώρες αργότερα, ότι υπάρχουν νεκροί; Γιατί είναι προφανές ότι δεν του το είπαν. Υπήρχε κάποιος λόγος για να το αποκρύψουν; Το γεγονός ότι έκανε δεκτές τις παραιτήσεις τους τις επόμενες ημέρες σημαίνει πολλά.
